Hieronder volgt de tekst van de toespraak door Klaas Rozemond, filosoof, ter gelegenheid van de opening van mijn expositie 'Human-Nature' in de Wackers Academie te Amsterdam op 21 februari 2015. 

Klaas Rozemond is filosoof, bekend van zijn boeken 'Filosofie voor de Zwijnen' en 'Het aardse leven; een filosofische handleiding'.

.

Dames en heren,

Allereerst wil ik graag zeggen dat ik het een grote eer vind om bij de opening van de tentoonstelling van Marije een toespraak te mogen houden. Een paar dagen geleden heb ik samen met Marije de tentoonstelling bekeken en ik was erg onder de indruk van haar werk, niet alleen door de hoge kwaliteit ervan, maar ook door de ideeën die erin tot uitdrukking komen. Deze tentoonstelling zet je echt aan het denken en ik zal proberen uit te leggen hoe dat bij mij gaat.

De schilderijen van Marije zijn allereerst buitengewoon knap geschilderd en zij bevatten bovendien krachtige beelden die de toeschouwer meteen in een greep houden. Je kunt een schilderij van Marije bewonderen om de verschillende technieken waarmee ze zijn gemaakt en om de bijzondere vormen en kleuren. Het zijn stuk voor stuk prachtige schilderijen, maar ze roepen ook steeds de vraag op wat de beelden betekenen die erin tot uitdrukking worden gebracht. De toeschouwer kan daarbij zijn of haar eigen associaties op het beeld projecteren en er zelf een betekenis aan geven. In die zin is ieder schilderij van Marije een uitnodiging om zelf na te denken over de betekenis ervan.

Het is duidelijk dat Marije haar schilderijen heeft gemaakt vanuit een bepaalde filosofie. Ze maakt er geen geheim van dat zij is beinvloed door de stoicijnse filosofie, sterker nog: zij is een stoicijn en ze heeft daarvoor een opleiding gevolg aan een stoicijnse universiteit. Daarom kunnen haar schilderijen vanuit de filosofie van de stoa worden begrepen. Marije is echter geen kritiekloze stoicijn die klakkeloos volgt wat de stoicijnse filosofie haar heeft geleerd. Ze geeft een eigen uitleg aan deze filosofie en bepaalde schilderijen kunnen ook worden beschouwd als een kritiek op de stoicijnen.

U kunt bij het bekijken van haar schilderijen zelf onderzoeken in hoeverre de filosofie van de stoicijnen erin tot uitdrukking komt, maar ook in hoeverre daarvan wordt afgeweken en een alternatief wordt geboden. Het bekijken van deze tentoonstelling is dus niet alleen een esthetische ervaring, maar ook een geestelijke oefening, zoals de stoicijnse filosofie leert dat je geestelijke oefeneningen kunt doen om je ziel te verbeteren. De toeschouwer die daarvoor openstaat, kan het bekijken van de schilderijen ondergaan als een stoicijnse therapie om zijn of haar ziel te verbeteren en in die zin is deze tentoonstelling veel meer dan alleen een expositie van heel mooie schilderijen.

Wellicht is het voor deze geestelijke oefening nuttig om te weten wat de stoicijnse filosofie inhoudt. Nu is deze filosofie tamelijk complex. Zij handelt over de vraag wat de plaats van de mens in de kosmos is en hoe de mens daarin gelukkig kan worden, waarbij de stoicijnen vooral dachten aan geluk in de vorm van het bereiken van geestelijk evenwicht.  Ik zal hier niet uitgebreid uiteenzetten wat de opvattingen van de stoicijnen over de natuur, de mens en het geluk inhouden. Ik wil slechts heel kort ingaan op de stoicijnse opvattingen over emoties.

In het algemeen staan de stoicijnen wantrouwig tegenover emoties. Ze geloven dat emoties berusten op verkeerde oordelen over wat de werkelijke belangen van mensen zijn. Mensen kunnen zich bijvoorbeeld kwaad maken over allerlei zaken waarop ze geen invloed hebben. Hun boosheid heeft vooral een verstorend effect op hun eigen gemoedsrust, zonder dat ze daarbij invloed kunnen uitoefenen op de wereld. Sterker nog, woede en andere emoties zoals angst en verdriet zijn vaak belemmeringen om effectief te kunnen handelen, omdat je door je emoties niet in staat bent om een situatie te analyseren zoals deze werkelijk is.

Het belangrijkste stoicijnse argument tegen emoties is dat zij het geestelijke evenwicht verstoren. Misschien kent u die situatie wel uit uw eigen leven: door een bepaald incident wordt u heel boos en die boosheid blijft maar in uw hoofd rondspoken zonder dat u daaraan iets kunt doen en zonder dat u de situatie kunt veranderen die u boos maakt. Met uw woede heeft u daarom vooral uzelf pakken, zo leert de stoicijnse filosofie. U heeft uw eigen geestelijke evenwicht verstoord en dat geestelijke evenwicht is nu juist het enige dat volgens de filosofie van de stoa echt gelukkig maakt.

Hier zijn wel argumenten tegen in te brengen. Volgens de hedendaagse psychologie zijn emoties belangrijke signalen om uw leven te sturen. Zonder woede, angst, verdriet of blijdschap bent u stuurloos en kunt u geen keuzes maken in uw leven. Wie zuiver rationeel een beslissing probeert te nemen, slaagt daarin vaak niet, omdat de argumenten voor en tegen een bepaald besluit elkaar in evenwicht kunnen houden. Een gevoel van voorkeur of afkeer is nodig om de knoop te kunnen doorhakken en daarom zijn emoties in het dagelijkse leven onmisbaar.

Ik denk dat Marije niet volledig achter het stoicijnse ideaal van de apatheia, de passieloosheid, staat. Haar schilderijen zijn juist vaak de uiting van heel sterke passies en in haar werk is kritiek te zien op de filosofie dat mensen in staat zijn om hun emoties volledig te beheersen met hun verstand. In bepaalde situaties is het stoicijnse ideaal van zelfbeheersing onhaalbaar en onmenselijk. Je kunt tegen mensen achter prikkeldraad niet zeggen dat het geluk van henzelf afhangt. Het verstand werkt als de klauw van de uil in je schouder: je inzichten doen pijn en het is heel moeilijk om jezelf volledig in toom te houden en een wijs mens te worden. We worden overweldigd door onze eigen gedachten en gevoelens zonder dat we daaraan weerstand kunnen bieden en dat is in bepaalde omstandigheden ook niet mogelijk, vooral als die omstandigheden heel gruwelijk zijn.

Je zou de schilderijen van Marije ook zo kunnen bekijken dat ze geen stoicijns antwoord geven op de problemen waarmee wij worden geconfronteerd, maar dat ze de vraag oproepen: hoe moeten we met onze problemen omgaan, met onze eigen angsten en met de omstandigheden waarin we terecht kunnen komen? Hoe moeten we omgaan met verdriet, woede, angst, oorlog, ziekte en sterfelijkheid? En hoe vinden we wijsheid en geluk in ons leven? De geestelijke oefening bestaat eruit dat wij door het werk van Marije over deze vragen gaan nadenken, maar we zullen er uiteindelijk zelf antwoorden op moeten geven.

Ik hoop dat u een antwoord vindt, maar u kunt natuurlijk ook de schilderijen op u laten inwerken zonder naar een antwoord te zoeken. Het nadenken over de vraag verandert onze houding al ten opzichte van onze emoties en onze omstandigheden, zonder dat we meteen een oplossing hebben voor alle problemen waarmee wij kunnen worden geconfronteerd. Maar dan moeten we wel open staan voor de vragen die in de schilderijen besloten ligt.

Ik hoop dat u deze tentoonstelling als een geestelijke oefening gebruikt, maar ook dat u ook geniet van de grote schoonheid van de schilderijen van Marije.

Ik dank u voor uw aandacht.

Klaas Rozemond

De expositie is  te zien tot 14 maart 2015, zie voor openingstijden: expositie Human-Nature, Wackers Academie

SCHIETOEFENINGEN

Ik heb net het tweede schilderij voltooid in een serie over morele ontwikkeling. Titel:  Prokoptón (een prokoptón is iemand die vorderingen maakt). Het gaat over hoe een beter mens te worden - en hoe moeilijk dat is.

Op de sterrenkaart die de achtergrond van dit schilderij vormt staat bij het linkeroor van de man de saggitarius constellatie (saggitarius = boogschutter).

Je kan proberen een goed mens te zijn tot je blauw ziet, maar toch is het resultaat van je gedrag iets dat je niet in de hand hebt, hoe engelachtig je verder ook bent. In het schilderij refereer ik daarom naar de Stoicijnse vergelijking van de boogschutter. Het ideaal van een boogschutter is natuurlijk om in de roos te schieten, maar zelfs als je een Olympische schutter bent zijn er omstandigheden die roet in het eten kunnen gooien - omstandigheden die je niet in je macht hebt. De wind kan plotseling opsteken, de pijl heeft een verborgen gebrek, of je krijgt opeens een steek in je zij.

De Stoicijnse 'boogschutter' heeft daarom als doel niet om in de roos te schieten, maar om zo perfect mogelijk te richten: je kan niet meer doen dan je best. 

De wijze uil zit op zijn schouder, klaar om de man goed advies in te fluisteren maar - de klauwen prikken in zijn vlees, hij bloedt...

De meesten van ons vinden onze psyche een moeilijk iets om in de hand te houden. Kijk maar naar de statistieken: grote aantallen mensen zitten in de psychische problemen, of zullen dat ooit meemaken in hun leven. Leven is lastig. Wat Stoicijnen hopen voor mensen, is dat ze zich zullen realiseren dat je kan leren om niet toe te geven aan angsten en verlangens die jezelf (of anderen) kwaad berokkenen. 

Pijn, angst, en verlangen zijn als alarmbellen die afgaan in onze hersenen, om ons te attenderen op gevaar en op kansen. Wat Stoicijnen willen leren is wat afstand te bewaren tussen impuls en daad, zodat we kunnen blijven nadenken, en valse alarms te leren herkennen. Zodat we hopelijk niet in blinde paniek op hol slaan wanneer de volgende sirene gaat. 

Dat leerproces kan behoorlijk pijnlijk zijn - vandaar de verwondingen die de uil op zijn geweten heeft...

Maar toch: weten dat je je alleen maar hoeft bezig te houden met wat in je macht ligt; weten dat je kunt leren kiezen niet toe te geven aan irrationele angsten en ongewenste verlangens, is eigenlijk een opluchting. Want als je je dit realiseert, weet je ook dat je beste kans op geluk niet afhangt van de buitenwereld. Het onder de knie krijgen is wel hard aanpoten natuurlijk. Maar het is het zó waard wanneer het weer eens lukt!

KLIK HIER VOOR HET SCHILDERIJ 

Vandaag heb ik de eerste van een serie van drie schilderijen voltooid die allemaal gaan over de morele ontwikkeling van de mens. Deze heet: Becoming I - Tabula Rasa.

EEN SCHONE LEI

Veulentjes kunnen meteen na de geboorte staan; baby schildpadjes kruipen zo vanuit het ei de zee in, maar wij mensen kunnen, wanneer we geboren worden, nog helemaal niets. Het is eigenlijk verbazingwekkend hoeveel van onze menselijkheid ontbreekt in het begin. Als babies missen we niet alleen de co-ordinatie om voor onszelf te zorgen, we hebben geen kennis om iets te begrijpen van de wereld, erom te lachen of om iets te beredenieren (of om er kwaad om te worden). Nog minder weten we hoe te handelen ten opzichte van anderen, ons te gedragen in gezelschap,  hoe onze instincten in toom te houden, in andere woorden, van moraal.

De oude Stoicijnen hadden hier een goede uitdrukking voor: zij zeiden dat we geboren worden als een onbeschreven blad (oftewel Tabula Rasa). We weten in het begin niets van hoe een goed mens te worden, hoewel we 'het zaad van de goedheid' in ons dragen. Het blad moet nog beschreven worden.  

Mijn model voor het Tabula Rasa schilderij was mijn neefje Jip, toen vier weken oud. Een baby zo nieuw dat alles nog vaag is: zijn blik, zijn beweging... een mens volledig aan het begin van het leven.

Als achtergrond heb ik een sterrekaart gekozen, een gedeelte van het universum. Dit is een moderne astronomische kaart, want we zijn natuurlijk moderne Stoicijnen. Het Stoicijnse idee, nu ondersteund door de moderne wetenschap, dat we deel zijn van het universum, dat onze atomen zo oud als de cosmos zijn en zullen voortbestaan na onze dood, wordt gesymboliseerd door de lijnen en cijfers die dwars door Jip's lijfje lopen. Hij is letterlijk deel van de sterrenkaart, en vice versa. 

Onderaan de kaart is een doorsnede van een ei geschilderd - dit symboliseert twee dingen. Ten eerste, het ei vertegenwoordigt het zaad van de goedheid waaruit, met de juiste verzorging, de uil der wijsheid zal groeien. Wijsheid, de moeder van alle deugden, staat voor de moraal in deze drie schilderijen. Ten tweede vertegenwoordigt het ei dat van de feunix, het antieke Stoicijnse symbool voor het universum en het zich steeds vernieuwende leven. 

TABULA RASA: BEKIJK HET SCHILDERIJ

Transparantie

Mijn ontworteling vordert gestaag.
Als ik die zin teruglees klinkt het een beetje sinister, maar het klopt wel! Ik ben bezig met het uitwerken van mijn schets van de ontwortelde beuk (zie deze blog van 9 juli j.l.), en het is langzaam werk. Dat komt omdat ik heel kleine streepjes zet, dus jullie moeten nog wel even geduld hebben tot hij klaar is. Ik heb de schets, die ongeveer A4 formaat is, in hoofdlijnen overgezet op een perspex plaat van 90 x 123 cm, en nu ben ik hem aan het uitwerken en invullen.

Het gaat wel goed, volgens mij. Het bewijs dat het perspex waar ik op werk echt transparant is, zie je hierboven.
Wordt vervolgd... (langzaam maar zeker).

Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet

Soms zie je pas hoe mooi iets is als je er een tijdje met een vergrootglas boven hangt. De meest prachtige dingen lopen we natuurlijk voorbij omdat we er simpelweg geen tijd voor hebben, maar ook omdat we niet eens vermoeden wat voor bijzonders zich vlak onder onze neus bevindt.

Vorige week was ik bij een heel bijzonder iemand, schelpenexpert Jan Kuiper. Wat deze man niet weet over schelpen past op de achterkant van een lucifersdoosje! Ik was in zijn sfeervolle, met prachtige schelpen volgebouwde huisje in Appingedam om iets tamelijk groots te bemachtigen, een doopvontschelp waar ik een nog veel grotere perspex tekening van wil gaan maken (wordt vervolgd). Maar daarnaast viel mijn oog ook op een klein onooglijk bruin dingetje, niet groter dan een flinke jas-knoop, dat onopvallend en timide tussen de uitbundige pracht van slakkenhuizen en exotische schelpen lag.

Wat me opviel was de wonderlijke structuur van het stukje fossiele koraal (want dat was het), die me deed denken aan een groepje gotische mini-kathedraaltjes. En ook een beetje aan dat beroemde volgebouwde eilandje waar ik nog steeds niet geweest ben, Mont St. Michel (zie foto links). En als je het dingetje omdraait, lijkt het opeens op zo’n ouderwetse folklore knoop, vol minieme gaatjes.

De schoonheid zit hem volgens mij in de ritmische onregelmatigheid, de regelmatige gelijkheid, hoe beschrijf je iets dat er ‘ontworpen’ uitziet maar toch duidelijk organisch is? Ik was er meteen verliefd op. En ik zou geen schilder zijn als ik niet, met Robin d’Arcy Shillcock, wilde zeggen: "I paint because I cannot forget, to halt the march of time, and to say: Look, this was a moment I did not want to let go."

Keerzijden, olie/paneel, 2 van 15x15, 1e fase

Keerzijden, 2e fase (nog lang niet af dus)

Je wilt anderen aan de mouw trekken en meenemen naar dat onopvallende kleine dingetje en dan héél goed laten kijken, zodat ze hopelijk zien wat voor bijzonders jij ziet. Vandaar de twee uitvergrotingen die nu op mijn ezel aan het ontstaan zijn: een tweeledig uithangbord voor een klein natuurlijk zee-kunstwerkje. (foto’s)

Ontworteld!

Ik kom graag en vaak op Landgoed Elswout. Dat is een prachtig oud park dichtbij Haarlem, met mooi aangelegd loofbos, idyllische weilanden omzoomd door bomen en doorsneden door bedaard stromende beekjes.

Eigenlijk zou ik er dus niet over moeten schrijven, want Elswout is mede zo mooi omdat het zo'n goed bewaard geheim is. Geen Vondelparkmenigten hier, maar rust en ruimte tussen de statige bomen. Die bomen zijn de reden dat ik er recentelijk weer eens met mijn schetsboek ben neergestreken. Verspreid door het park liggen namelijk omgevallen beuken met hun wortelstels open en bloot, en dat ziet er zo vreemd uit dat ik toen ik het zag meteen mijn potlood trok.

Wat ik zo wonderlijk vind, is dat die wortels een soort platte cirkel vormen. Ik dacht altijd dat hoge bomen heel diep onder de grond wortelden, maar deze beuken lijken een heel ondiepe voet te hebben (en zo te zien is er niets afgezaagd aan de onderkant!). Wie het weet mag het zeggen.

Natuurlijk lag de mooiste het verst van het pad, half verborgen tussen de struiken. Hevig geinspireerd ben ik voor deze stronk gaan zitten, met de pootjes van mijn krukje steeds verder wegzakkend in de bosgrond, mijn haren verstrikt in de overhangende struiken, en met teken die af en toe over mijn schetsblad kropen. Als buitentekenaar moet je ten slotte niet bang zijn voor een paar wilde dieren nietwaar.

In mijn tekening heb ik de nadruk gelegd op de richtingen van de wortels, het werd een soort psychedelische uitbarsting van hout. De mensen die ik de tekening liet zien herkenden het wel als iets organisch, als takken, maar konden niet precies zeggen wat het was. Dat vind ik leuk, dat was mijn bedoeling. Ik ga hem in het heel groot op perspex maken, en hopelijk komt de bedoeling dan nog beter tot zijn recht.

Twee stadia

Twee versies van de geschilderde paardebloemknop, het paneeltje is maar klein (15 x 15 cm) maar toch is het een enorme vergroting.... Wat me opvalt is hoeveel kleuren er in zo'n ogenschijnlijk gele knop zitten.